Bilim dünyasında matematik, astronomi ve coğrafya alanındaki kalıcı eserleriyle tanınan, bilime sağladığı katkılarla Türk Dünyasını da temsil eden, özellikle cebir kitabıyla, “0”(sıfır) rakamını ortaya atmasıyla ve ikinci dereceden denklemlerin çözüm sistemleriyle “Cebirin Babası” ünvanıyla tanınan Harezmi’nin hayatını, çalışmalarını ve eserlerini sizler için araştırdık.
Kısaca El-Harezmi olarak bilinen tam adı Ebu Abdullah Muhammed bin Musa el-Harezmi olan Fars olduğu da iddia edilen Türk bilim adamı, 780 yılında Özbekistan’da Harezm bölgesinde Hive şehrinde doğmuştur. İsmini doğduğu bölgeye ithafen alan Harezmi ilk eğitimini de Harezm’de almıştır. Eğitimini ilerletme ve ilimsel araştırmalar, çalışmalar yapmak için Bağdat’a yerleşen Harezmi, buradaki alimlerden eğitimler almış, ayrıca dönemin Abbasi halifesi Me’mun’dan maddi manevi büyük destek görmüştür ve daha sonra Me’nun’un kurduğu Bağdat Saray Kütüphanesi‘nin idaresini almıştır.
Bağdat Saray Kütüphanesi’ne gelen yabancı eserlerin tercüme edilmesi için kurulan tercüme akademisinde çalışan Harezmi, bu imkanla da dünyaca ünlü eserler üzerinde çalışma imkanı bulmuştur ve büyük eserlerini burada tamamlamıştır. Kendini birçok bilimsel alanda geliştiren Harezmi, bir dönem de akademik çalışmalar için heyet başkanı olarak Afganistan üzerinden Hindistan’a gitmiştir.
Harezmi’nin 3 oğlu olduğu ve hepsinin de özellikle matematik üzerine ciddi çalışmalar yaptığı bilinir. 780 yılında Harezm bölgesinde doğmuş olan El-Harezmi 850 yılında, ilmi çalışmalarını yaptığı ve eserlerini meydana getirdiği Bağdat’ta hayatını kaybetmiştir. Şimdi Harezmi’nin matematik, astronomi, geometri ve coğrafya alanında yaptığı katkıları inceleyelim :
Matematiğe Katkıları
Harezmi’nin matematiğe en büyük katkısı, “El’Kitab’ül-Muhtasar fi Hısab’il Cebri ve’l-Mukabele” isimli cebir kavramını ve denklemsel hesaplamaları içeren kitabıdır. Bu kitabın orjinali şu an İngiltere Oxford, Bodlyn Kütüphanesinde bulunmaktadır. Ayrıca bu kitap dünyada ilk mustakil cebir kitabı olma özelliğini taşır. Harezmi bu eseri ile matematik dünyasında ilk defa cebirin temelini ortaya atmıştır. Sonraki zamanlarda tamamladığı Hesab-ül Cebir vel-Mukabele isimli kitabı ile de birinci ve ikinci dereceden denklemlerin çözüm sistemlerini göstererek, “cebirin babası” ünvanını almıştır. Aynı zamanda bu kitapta yer alan ikinci dereceden denklem çözme yöntemlerinden biri olan “el-cebr”, İngilizce’de algebra, Türkçe’de cebir kelimesine kaynak olmuştur.
Harezmi’nin çalışmalarına örnek verecek olursak, ikinci dereceden denklemleri beş duruma ayırmıştır:
► İkinci dereceden ve birinci dereceden olan terimler birbirine eşittir:
(ax2 = bx)
► İkinci dereceden olan terimler sabit bir sayıya eşittir:
(ax2 = c)
► İkinci dereceden ve birinci dereceden olan terimlerin toplamı sabit bir sayıya eşittir:
(ax2 + bx = c)
► İkinci dereceden olan terim ile sabit sayının toplamı birinci dereceden olan terime eşittir:
(ax2 + c = bx)
► Birinci dereceden olan terim ile sabit sayının toplamı ikinci dereceden olan terime eşittir:
(bx + c = ax2)
Harezmi’nin matematik dünyasına yaptığı en büyük katkılardan biri de “sıfır”dır. Matematiğe “0” rakamını, Hindistan’daki sayıları ifade etmek için harfler veya heceler yerine basamaklı sayı sisteminin kullanılmasını görmüş, Latince olarak sunduğu Algoritmi de numero Indorum isimli kitabıyla da Batı dünyasına tanıtmıştır. ( Bu kitap Kitab-ul-Muhtasar fil-Hisab-il-Hindi isimli orjinal haliyle Cambridge Üniversitesi Kütüphanesi’nde bulunmaktadır.) Harezmi’nin bu katkılarından ayrı olarak geometri ve trigonometri alanında da çalışmalar yapmış, kitaplar yazmıştır.
Astronomi ve Coğrafya’ya Katkıları
Astronomi alanında en önemli eserlerinden biri Kitabu Cedavil-in-Nücûm ve Harekatiha’dir. Yıldızlar ve gezegenlerle ilgili olup, hareketlerini inceler. Ayrıca astronomiye dair Zîc-ul Harezmî, Kitab al-Amal bi’l Usturlab ve Kitab’ul Ruhname isimli üç eseri daha vardır. Bu eserlerinde güneş ve ay tutulmalarını incelemiş, astronomik cetveller ve tablolar hazırlamıştır. Ayrıca astronomik araştırmalar için trigonometrik cetveller de bu eserlerde bulunur. Bu çalışmalar asırlarca bilim dünyasında rehber olarak kullanılmış ve geliştirilmiştir.
Coğrafya alanında dağları, nehirleri, adaları inceleyen Harezmi, halife tarafından görevlendirilerek yeryüzünün çapını hesaplamakla ilgilenmiştir. Ayrıca coğrafya ile ilgili Kitabu-Sûret-il-Arz eserinde de enlem ve boylam üzerine bilgiler paylaşmış, Nil Nehri’nin kaynağını ve kendi bulduğu başlangıç boylamını belirtmiştir.
Harezmi, Bağdat’ta sürdürdüğü çalışmalar sayesinde bunlar dışında onlarca eser hazırlamış, yüzyıllarca ilim dünyasına rehber olmuştur ve bugün yaptığımız birçok çalışmanın temelini oluşturmuştur. Ayrıca eserleri dünyanın en büyük kütüphanelerinde ve üniversitelerinde halen kullanılmakta ve özenle saklanmaktadır.
